Historiaurrea
Oñatin azaltzen diren historiaurreko aztarna zaharrenak (erramintak bakarrik, ez giza aztarnak) Erdi Paleolitosekoak dira, duera 80.000 urtekoak. Ondorengo garaikoak, Goi Paleolitos-etik aurrera, ugariagoak dira.
Erdi Paleolitos
Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 35.000 urte Euskal Herrian.
Klima: Azken izoztea (Würm). Neguan bataz besteko 0/10 Cº. Udan, 5/15 Cº. Hau da, gaur egun baino 12 Cº gutxiago. Betiko izotzak 1.100 metrotik gora.
Landareria: Urritza eta pinadia.
Abereak: Errinozeronte artiletsua, ipar oreina...
Gizakia: Neardental izen zientifikoaz ezagutzen dugu garai hartako gizakia, Alemaniako _Neardental_izeneko tokiak aurkitu baitzen gizakin honen lehen aztarna. Oñatin ez dugu bere arrastorik aurkitu; bai, ordea bertatik oso gertu, Arrasaten, Lezetxiki kobazuloan hain zuzen ere. Berau da Euskal Herrian aurkitu den giza aztarnarik zaharrena. Gizaki honen ezaugarriak hauek dira: 140-150 zm. altuera, zango motzak eta okertuak, eta beso luzeak.
Ekonomia: Tresnagila ona zen eta haitzulotan bizi zen. Ibilkaria.
Goi Paleolitos
Datazioa:Kristo aurreko (k.a) 35.000-9.500 urte Euskal Herrian.
Klima: Oso hotza eta lehorra
Landareria: Tundra eta estepa
Abereak: Klima hotzekoak
Gizakia: Cro Magnon izeneko gizaki mota dugu garai honetakoa. Frantzian azaldu ziren lehen aztarnak. Oñatin ere bize izan zen, bere erramintak aurkitu baitira. Gizaki honek, egungo gizonaren antza zeukan.
Ekonomia: Egoliarra (sedentarioa). Arrantzan ere egiten zuen.
Kultura: Hezurrezko erramintak egiten zituzten; baita haitzuloetako pinturak ere.
Goi Paleolitos-etik Brontze Garairaino
Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 9.500-1.200 urte Euskal Herrian.
Klima:Elurrak desagertuz doaz, klima gaur egunekoaren itxura hartzen doa.
Landareria: Pagoa, gaztainondoa eta haritza
Abereak: Hotzezkoak desagertuz eta egungoak finkatuz
Gizakia: Egungoa
Ekonomia: Abeltzantzaren hasiera mendi gainetan. Brontzea erabiltzen dute.
Kultura: Monumentu megalitikoak; trikuharria, irunarria eta mairubaratza edo kronletx-a.
Historiaurreko aztarnak
Haitzuloak
- Txomen koba erdikoa
- Zabalaitz
- Iritegi
- Aizkirri
- Arrikrutz
- Arantzazu
- Gaztiasoro
- Anton koba
- Artzen koba
- San Elias
- Orkatzategi
- Madina-zubieta
- Urtao II
Kanpokoak
- Arenazarko kortia
- Erroitegi
- Otzarritza
Megalitismoa
TUMULOAK
- Aitzagain
- Gallerdi
- Linatza
- Jentiletxe
- Urtao
- Urtapotolueta II
- Malla
TRIKUHARRIAK
- Artaso
- Artzanburu
- Urtapotolueta I
IRUNARRIA
-
Mugarriaundi
AURKIKUNTZA ISOLATUAK
- Arritxikietako haitzkora
- Petrinatzeko haitzkora
- Arrikrutzeko lehoia